CRITA RAKYAT

A. Pangertene crita rakyat

Crita rakyat yaiku crita kang ngrembaka ing sawijining dhaerah lan dianggep minangka asil karya kolektif (bebarengan) karo masyarakat ing papan iku amarga ora dimangerteni sapa sing nganggit. Cerita rakyat (folklore) iku crita saka jaman kuna kang isih urip ing madyaning bebrayan agung lan diwarisake kanthi lesan. Ing jaman biyen biyasane crita rakyat dicritakake ana ing kalodhangan tinamtu dening wong kang nduweni kabisan tinamtu/khusus, kayata dhalang jemblung lan tukang kentrung.  Crita rakyat iki ngemot piwulang moral lan dianggep minangka pelipur lara, yaiku nglipur kawula cilik kang durung kenal karo lelipur liyane kang luwih modern.

B. Unsur crita rakyat

Padha karo karya sastra crita liyane, unsur-unsur kang ambangun crita rakyat, yaiku tema, latar/setting, penokohan, alur, amanat, punjering crita/sudut pandang, lan konflik.

1.      Tema

Tema yaiku minangka ide pokok atau masalah utama kang ndhasari lakuning crita. Tema crita rakyat biasane kaku, istana sentris, adat istiadat, lan mistis. Surasane crita khayal lan fantastis.

2.      Latar

Latar iku mujudake papan utawa wektu dumadine kadadeyan ing sajroning crita. Latar ana 3, yaiku latar wektu, latar panggonan, lan latar swasana.

3.      Alur/Plot

Alur/plot yaiku urut-urutaning prastawa/kedadeyan ing crita. Alur diperang dadi 3, yaiku alur maju, alur mundur, lan alur campuran. Alur maju yaiku yen prastawa iku lumaku kanthi trap-trapan adhedhasar kronologi tumuju ing alur crita. Alur mundur yaiku alur yang nyritakne prastawa saka saiki banjur mundur ing wektu dhisik/sadurunge. Alur campuran yaiku alur campuran saka alur maju lan alur mundur.

4.      Penokohan/Paraga

Penokohan iku nggambarake watake paraga/pelaku ing sajroning crita. Paraga bisa dingerteni karaktere saka tumindake, ciri fisike, lingkungane, lan sapiturute. Paraga diperang dadi telu yaiku protagonis (sing dadi lakon), antagonis (sing dadi musuhe), lan tritagonis (sing dadi panengah antara tokoh protagonis lan antagonis)

5.      Amanat

Ajaran moral utawa pesen kang bakal dikandhakake dening pengarang marang sing maca/sing ngrungokake.

C. Titikane crita rakyat 

Crita rakyat duweni titikan kan beda saka cerita liyane, yaiku ing ngisor iki:

1.      Anonim, tegese crita mau ora kaweruhan sapa sing nganggit.

2.      Kolektif, amarga ora dimangerteni sapa sing nganggit crita mau dadi duweke masyarakat bebarengan.

3.      Nyritakke bab ala lan becik.

4.      Nggambarake kadadean-kadadean kang mokal (imajinatif).

5.      Dicritakake kanthi lesan.

6.      Sing nyritakake saka generasi ke generasi (turun tumurun). Awit saka kuwi, crita rakyat gampang owah, sok sapa bisa nambahi mula akeh versi miturut papan utawa panggonan sing nyritakake.

D. Wujud crita rakyat

Wujud cerita rakyat ana papat, yaiku mitos, legendha, sage, lan fabel.

1.      Mitos

Crita ngenani makhluk-makhluk gaib/lelembut. Paragane manungsa sekti, dewa, kewan kang nduweni kasekten ora masuk akal kayata bisa mabur, bisa urip ing segara lsp. Tuladha crita mitos kayata Crita Kangjeng Ratu Kidul ing pesisir kidul, Crita Nyai Lanjar ing pesisir lor, Crita Sunan Lawu ing Karanganyar, lsp.

2.      Legendha

Crita legenda kadadeyan ing bumi lan crita mau kaanggep bener-bener kadadeyan. Biasane crita mau ana petilasane arupa watu, wit, gunung, kali, lsp. Tuladha crita legend kayata: Crita Baru Klinting, Crita Endang Nawangsih, Crita Asal-usule Grojogan Sewu ing Tawangmangu, lsp.

3.      Sage

Crita ngenani kepahlawanan lan kegagahan utawa ketangkasan putra raja. Tuladhane Lutung Kasarung, Cindelaras, Sawunggaling, lsp.

4.      Fabel

Crita ngenani kewan kang tumindake kaya manungsa. Tuladhane Kancil lan Baya, Walang lan Semut, lsp.

E. Ngringkes Crita Rakyat

Ringkesan yaiku salah sawijining wujud nyekakake crita kanthi tetep gatekake unsur-unsur pambangun ing sajroning crita iku mau. Lumrahe ringkesan iku kurang saka 300 tembung.

Nalika ngringkes crita aja nganti ngilangake alur utawa lakune crita. Alur crita kudu tetep ganep, nanging basane sing cekak, aos, lan prasaja. Kedadean sing dicritakake ing ringkesan dijupuk sing pokok-pokok utawa sing penting-penting wae, ora kabeh kadadean dicritakake.

Trap-trap ngringkes crita rakyat yaiku:

1.      Maca teks crita nganti cuthel.

Crita rakyat sing arep diringkes diwaca nganti cuthel kaping pindho utawa telu supaya luwih paham.

2.      Nulis pokok-pokok pikiran saben paragrap.

Pokok pikiran paragrap kaperang dadi loro, yaiku paragrap deduksi lan paragrap induksi. Paragrap deduksi iku ukara bakune ana ing ngarep utawa awal paragrap, ukara panerange ana ing mburine. Paragrap induksi iku ukara bakune ana ing mburi dhewe, ukara-ukara panerange ana ng wiwitan paragrap.

3.      Nulis ringkesan adhedhasar pokok pikiran sing wis kok tulis.

Roncenen pokok-pokok pikiran sing wis kok tulis mau dadi ringkesan nganggo basamu dhewe.

4.      Tlitinen maneh apa sing wis kok tulis.

F. Teks Cerita Rakyat

Dumadine Kutha Pacitan

       Pangeran Mangkubumi sapendherek saya mangetan lakune sangsaya adoh ninggalake kraton Mataram. Nalika tekan gumuk Puger kabeh padha ngaso. Wektu semana pendhereke Pangeran Mangkubumi mung kari rolas. Salah sijine ana kanga ran Setraketipa, kang padatan ngrumat jaran titihane Pangeran Mangkubumi.

       Setraketipa nyawang Pangeran Mangkubumi lan para pandherek katon sayah lan keluwen. Dheweke mikir kepriye carane bisa golek pangan lan ngombe kanggo Pangeran lan para pandherek, banjur matur “Nyuwun pangapunten Pangeran, kepareng kula pados menapa ingkang saged Pangeran dhahar saha unjuk sokur saged kangge kanca-kanca”. Wangsulane Pangeran Mangkubumi, “Apa kowe ora kesel Setra? Yen pancen kuwi karepmu daklilani muga-muga enggal oleh gawe”.

       Nganti sore Setraketipa ora nemokake apa-apa. Kang ana mung wit pace, wohe rupane ala tur yen wis tuwa nyebar ganda ora enak. Mesthi wae Setraketipa ora mentala nyaosake marang Pangeran. Dilalah meh angslupe srengenge Setraketipa nemokake tela lan banyu. Barang mau diaturake marang Pangeran. Dene setraketipa saben dina mangan wohe pace, kanca-kanca diwenehi padha ora gelem.

       Pangeran Mangkubumi lan para pendherek saya suwe saya suda kekuwatane, amarga mangane mung saanane. Dene Setraketipa kaya ora duwe kesel katon sehat wal’afiat lan panggah gagah prakosa mangka dheweke saben dina golek pangan.

       “He… Setra… apa sebabe kowe kok ora tau ngraosake sayah mangka gaweanmu abot?” Jebul kekuwatane Setra iku amarga saben dina mangan wohe pace. Wusanane Pangeran nyoba dhahar woh pace, para pendherek uga padha melu-melu.

       Pangeran yakin menawa who pace kuwi pancen gedhe khasiyate. Bareng wis padha pulih kekuwatane, Pangeran Mangkubumi ngajak nerusake laku, terus nuju mangetan. Mula saka kuwi papan kono banjur katelah Pacewetan saka tembung pace lan wetan. Kerep padha dicekak dadi Pacetan lan wusanane nganti saiki katelah Pacitan..

SUMBER

·        www.narahayu.blogspot.com